وسواس فکری یا OCD چیست

بیماری وسواس فکری یا OCD چیست و چگونه است؟

وسواس فکری یا OCD (به انگلیسی: Obsessive-compulsive disorder) نوعی اختلال روانی که باعث می‌شود فرد افکار ناخواسته‌ای و مکرری داشته باشد که در نهایت به رفتارهای تکراری منجر شود. این رفتارها روی سبک زندگی اجتماعی و کیفیت زندگی شخص تأثیرگذار است. مشکل OCD مشکلی مادام‌العمر و مزمن تلقی می‌شود؛ اما نشانه‌ها در دوره‌های خاصی شدید یا کم‌رنگ می‌شوند.

همه افراد به‌نوعی و به نحوی درگیر وسواس فکری می‌شوند. مثلاً ممکن است خاموش بودن اجاق‌گاز یا بستن در را چند بار چک کنند. این رفتارها نرمال و از روی احتیاط و با هدف کسب اطمینان است. در مورد وسواس فکری قضیه متفاوت است. شخص رفتارهایی دارد که طبق یک الگوی تکراری بدون میل شخص بروز می‌کنند و زندگی عادی فرد را مختل می‌کنند. این رفتارها رضایت و حس خوبی برای شخص به دنبال ندارند.

علت وسواس فکری چیست؟

محققان و متخصصان هنوز نمی‌دانند علت وسواس فکری یا OCDچیست؛ اما عواملی  که روی پیشرفت آن تأثیر دارند را می‌دانند. این علل شامل موارد زیر است:

ژنتیک فرد: افرادی که فامیل درجه یک (خواهر و برادر یا پدر و مادر) مبتلا به وسواس فکری دارند در معرض ابتلا هستند. احتمال اینکه در طول زندگی با این مشکل روبرو شوند به‌مراتب بیشتر از فرد عادی است. این علائم با ریشه ژنتیکی در کودکی و نوجوانی خود را نشان می‌دهد.

تغییر در مغز: قشر پیشانی و ساختارهای زیر قشری در افراد مبتلا به وسواس فکری دچار تغییر می‌شود. همچنین با دیگر بیماری‌های مرتبط با مغز و اعصاب مثل پارکینسون، سندروم تورات و صرع در ارتباط است.

سندروم پانداس: این بیماری نوعی بیماری عصبی و خودایمنی است که به دنبال عفونت استرپتوکوکی در فرد ظاهر می‌شود. این بیماری مشکلاتی از قبیل گلودرد استرپتوکوکی یا مخملک ایجاد می‌کند.

تروما در کودکی: ضربه‌های روحی روانی در دوران کودکی مثل غفلت والدین یا سو استفاده و تعارض منجر به بروز یا پیشرفت وسواس فکری یا OCD می‌شود.

علائم وسواس فکری

نشانه‌های وسواس فکری یا OCD چیست؟ این نشانه‌ها شامل موارد زیر است:

1. ترس از میکروب‌ها و کثیفی و واهمه داشتن از برخورد یا لمس کثیفی
2. ترس از اشتباه‌کردن
3. نیاز به تقارن، بی‌نقص بودن، مرتب بودن و ترتیب داشتن وسایل
4. ترس از آسیب به خود یا دیگری به دلیل مراقبت زیاد و زیرسؤال‌بردن مداوم رفتارها
5. افکار ناخواسته و خیال‌پردازی‌های غیرقابل‌کنترل درباره رابطه جنسی
6. ترس و نگرانی مداوم نسب به زیر پا گذاشتن اخلاقیات
7. احساس شک و تنفر مستمر
8. شک شدید نسبت به گرایش و هویت جنسی
9. نیاز به تأیید بیرونی مداوم

این علائم در گذر زمان کم‌وزیاد می‌شوند. شخص مبتلا می‌داند که رفتارهای درستی را تکرار نمی‌کند؛ اما قادر به کنترل و توقف آنها هم نیست. بهترین راه‌حل در این مواقع این است که به یک متخصص بهداشت روان مراجعه کنید. این افراد حتی ممکن است تصاویر ناخوشایند و مضطرب‌کننده‌ای ببیند.

تفاوت این اختلال با دیگر اختلالات این است که افراد به‌ راحتی متوجه می‌شوند که رفتارها، افکار و احساسات وسواسی که دارند غیرطبیعی و غیرمنطقی است.

رفتارهای تکرارشونده در وسواس فکری

این رفتارها به این دلیل از شخص سر می‌زنند که مغز می‌خواهد از شر وسواس فکری و اضطراب ناشی از این افکار، راحت شود. البته برای مدتی این افکار ناپدید می‌شوند؛ اما مجدداً برمی‌گردند. بعضی از این رفتارها عبارت‌اند از:

• تمیزکردن محیط خانه، حمام‌کردن و شستن دست‌ها چندین و چند بار در روز
• مرتب‌کردن و ترتیب خاص و حساسانه به وسایل منزل، کمد لباس یا لوازم شخصی
• جمع‌کردن و نگهداری وسایل بدون هیچ منفعت یا ارزش مالی
• چک‌کردن مداوم قفل‌ها، درها و پنجره‌ها
• چک‌کردن و پرسیدن مداوم از اشخاص برای آسیب‌ نزدن به آنها
• درخواست تأیید مداوم و مستمر از دیگران
• شمارش مداوم اعداد در ذهن با ترتیب خاص، حساسیت روی انجام کارها در یک ساعت خیلی خاص
• گفتن حرف‌ها و زمزمه‌های غیرمرتبط با فعالیت مربوطه

این رفتارها فقط شامل تکرار نیست؛ بلکه فرد بیمار در برخی موارد از رفتارهای خاصی پرهیز می‌کند. مثلاً به دستگیره در مکان‌های عمومی دست نمی‌زند.

راه تشخیص وسواس فکری یا OCD چیست؟

برای تشخیص وسواس فکری تست خاصی وجود ندارد. متخصص پس از پرسیدن سؤالات و بررسی علائم و نشانه‌ها تاریخچه بیماری تشخیص نهایی می‌دهد. طبق راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی شدت و نوع بیماری تعیین می‌شود.

طبق این راهنما، هر یک از علائم زیر می‌توانند دلیلی بر وجود وسواس فکری باشند:

• وسواس فکری یا رفتاری و یا هر دو را داشته باشد.
• رفتارهای وسواس‌گونه و افکار وسواسی وقت زیادی از فرد بگیرند.
• این اختلال موجب پریشانی، مشکلات اجتماعی و کوتاهی در مسئولیت‌های فرد شوند.
• علائم به دلیل مصرف مواد مخدر، الکل یا داروهای خاص ایجاد نشده باشند.
• علل این مشکلات یک مشکل روحی روانی دیگر مثل اختلال اضطرابی عمده، اختلالات مرتبط با خوردن یا تصویر منفی نسبت به بدن نباشد.

درمان وسواس فکری

اگر بخواهیم بگوییم رایج‌ترین روش درمان وسواس فکری یا OCD چیست باید به روان‌درمانی و دارودرمانی اشاره کنیم. اگر این بیماری علائم وسواس فکری را کم‌رنگ نکند از تحریک مغناطیسی عمیق مغز یا (TMS) استفاده می‌کنند.

روان درمانی برای بهبود وسواس فکری با هدف شناسایی و تغییر احساسات، افکار و رفتارهایی که منجر به وسواس می‌شوند انجام می‌گیرد. بدین منظور از یک روانشناس یا روانکاو کمک گرفته می‌شود. انواع مختلفی از روان‌درمانی برای درمان وسواس وجود دارد که عبارت‌اند از:

1. درمان شناختی رفتاری یا CBT: هدف این نوع درمان شناخت، ارزیابی و جایگزین افکار و احساسات آسیب‌زا، منفی و مخرب است.
2. درمان رویارویی و جلوگیری از پاسخ یا ERP: این نوع رویکرد درمانی به‌عنوان مؤثرترین و معروف‌ترین روش درمان وسواس فکری شناخته می‌شود. در طول ERP، متخصص روانکاو یا روانشناس، شما را در موقعیتی که منجر به پاسخ یا واکنش شما می‌شود قرار می‌دهد. سپس با روش‌هایی که به شما آموزش می‌دهد، میل شما را به واکنش و عکس‌العمل از بین می‌برد. برای مثال، فردی که وسواس دارد از لمس اشیا کثیف امتناع می‌ورزد. در روند درمان از مراجعه تقاضا می‌شود این اشیا را لمس کند بدون آنکه دست‌های خود را بشوید. بدین ترتیب فرد بیمار متوجه می‌شود که این امر هیچ تأثیر منفی یا ترسناکی به دنبال ندارد و آنچه در ذهنش تداعی می‌شود با واقعیت مطابق نیست.
3. درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد یا ACT: در این روش بیمار می‌پذیرد که وسواس صرفاً افکاری گذرا و بی‌اهمیت هستند و نباید به آنها پرداخت.

داروی درمان وسواس فکری یا OCD چیست؟

داروهای دسته SRI و SSRI و داروهای ضدافسردگی سه حلقه برای درمان وسواس کاربرد دارند. البته روانپزشک برای درمان وسواس فکری از دوز بالاتری از SRI و SSRI نسبت به افسردگی و اضطراب استفاده می‌کند. برخی از این داروها عبارت‌اند از:

• فلوکستین
• فلوکسامین
• پاروکستین
• سرترالین

تأثیر این داروها ممکن است بین 8 تا 12 هفته زمان ببرد. پس بعد از مصرف داروها صبور باشید و خودسر مصرف آنها را قطع نکنید.

پیشگیری از وسواس فکری

راه پیشگیری از وسواس فکری یا OCD چیست؟ برای پیشگیری از وسواس فکری راهکاری وجود ندارد. تشخیص زودهنگام و درمان به‌موقع تا حد زیادی از شدت علائم و تأثیر منفی روی زندگی فرد می‌کاهد.

خودمراقبتی برای افراد مبتلا به وسواس فکری یا OCD

اگر شما یا یکی از افراد نزدیک به شما به وسواس فکری مبتلا است بهتر است به خوددرمانی نپردازد. در مرحله اول و مشاهده علائم باید به روانشناس یا روانپزشک مراجعه کرد. سپس روند روان‌درمانی و در صورت نیاز دارودرمانی آغاز می‌‌شود. در کنار تعهد به درمان حرفه‌ای، خودمراقبتی هم تأثیر چشمگیری در تسریع بهبودی دارد. برای مدیریت علائم می‌توانید از راهکارهای زیر استفاده کنید:

• خواب کافی و باکیفیت (در مقاله «اختلالات خواب» بیش‌تر به این موضوع پرداخته‌ایم.)
• ورزش و فعالیت بدنی منظم
• خوردن غذاهای سالم
• تمرین و تکرار روش‌های مدیتیشن، یوگا و تصویرپردازی

دو راهکار تأثیرگذار برای کنترل و مراقبت از وسواس فکری یا OCD چیست؟

• وقت گذراندن با دوستان و افراد صمیمی که درک درستی از وسواس فکری دارند.
• ملحق شدن به گروه‌های حمایتی وسواس فکری که به‌صورت آنلاین یا حضوری برگزار می‌شوند.

بهترین زمان مراجعه به متخصص

اگر در حال مطالعه این مطلب هستید و حس می‌کنید که خودتان یا یکی از عزیزانتان علائم وسواس یا OCD را دارد بهتر است برای اطمینان به یک متخصص بهداشت روان (مشاور، روانشناس یا روانپزشک) مراجعه کنید. همچنین اگر از مرحله شناخت اینکه وسواس فکری یا OCD چیست و تشخیص این بیماری عبور کرده‌اید و نیاز به درمان دارید بهتر است به روانشناس یا روانپزشک مراجعه کنید. در صورت نیاز این متخصصان شما را به دیگر افراد این حوزه ارجاع می‌دهند.

وسواس از سن خاصی شروع می‌شود؟

وسواس فکری از چه زمانی آغاز می‌شود؟ تا چه اندازه شایع است؟ چه افرادی را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد؟ وسواس ممکن است هر شخصی، در هر رده سنی را درگیر کند. سن رایج و میانگین 19 سالگی است. حدوداً 50 درصد از افراد مبتلا به وسواس فکری از کودکی و اوایل نوجوانی علائم را از خود بروز می‌دهند.

احتمال ابتلا به وسواس در افراد بالای 40 سال بسیار نادر است.

جمع‌بندی؛ وسواس فکری یا OCD چیست؟

به یاد داشته باشید که ماهیت وسواس فکری یا OCD چیست؛ این بیماری یک مشکل روحی روانی تلقی می‌شود و نیاز به پیگیری، تشخیص و درمان به‌موقع دارد. هر چه فرد سریع‌تر اقدام به درمان کند جنبه‌های کمتری از زندگی‌اش تحت‌الشعاع قرار می‌گیرد. درمان وسواس فکری چالش‌های خود را دارد؛ اما زندگی با این علائم به‌مراتب سخت‌تر و طاقت‌فرسا‌تر است. پس همین حالا برای مشاوره و درمان اقدام کنید. درمان به شما کمک می‌کند علائم فکری و رفتارهای حاصل از آن را مدیریت کنید و قدم بزرگی در ارتقا کیفیت زندگی خود بردارید.